Sazan balığı (Cyprinus carpio), Avrupa ve Asya’daki göllerde ve büyük nehirlerde ötrofik sularda yaşayan yaygın bir tatlı su balığıdır. Yerli ve vahşi bir popülasyondur. Türleri zaman içerisinde evcilleştirilip dünya çapında tanınan bir balık türü haline gelmiştir. Genellikle yıkıcı bir istilacı tür olarak kabul edilen sazan balığı, dünyanın en istilacı 100 türü listesindedir.
Sazan Balığının Kökeni
Sazan balığı, ilk kez Avrupa ve Asya’da tanımlanmıştır; bugün ise kutuplar hariç dünyanın her yerine bulunur. Dünya çapında en sık yaşayan üçüncü balık türdür ve çiftlik balığı olarak tarihleri Roma zamanlarına kadar uzanır. Birçok bölgede gıda maddesi olarak tüketilmesine rağmen yerel balık stoklarını tüketme yetenekleri nedeniyle birçok bölgede istilacı tür olarak kabul edilir. İlk olarak sazan, yaklaşık 2000 yıl önce Tuna Nehri’nin iç deltasında bulundu, yazılı kaynaklara göre torpido şeklinde ve altın sarısı renkteydi. İki çift bıyığı ve ağ benzeri bir pul deseni vardı. Romalılar tarafından güney-orta Avrupa’da büyük, özel olarak inşa edilmiş balık çiftliklerinde yetiştirildi (Tuna delta bölgesinde keşfedilmiş tarihi yerleşim yerlerinde sazan balığı kalıntıları keşfedildi). Su ürünleri yetiştiriciliği ticari olarak karlı bir yatırım haline geldiğinden, sazan balıklarını yetiştirmek için gerekli altyapı çalışmaları yapıldı. Tasarlanan kültür ortamları genelde yumurtlama havuzları ve büyüme havuzları olarak iki kısım içeriyordu. Sazanların doğal habitatları ise bu dönemde Karadeniz, Hazar Denizi ve Aral Gölü’ne kadar uzandı.
Hem Avrupa hem de Asya’da sazan balığı türleri evcilleştirilmiştir. Avrupa’da, sazan balığının yemek balığı olarak evcilleştirilmesi 13. ve 16. yüzyıllar arasında keşişler tarafından yapıldı. Vahşi türleri, muhtemelen insan faktörünün yardımıyla, 12. yüzyılda Hollanda’daki Ren deltasına ulaştı. Evcilleştirme ile ortaya çıkan varyantlar arasında büyük, ayna benzeri pullara sahip aynalı sazan (doğrusal ayna – yanal çizgi boyunca uzanan birkaç sıra pullu doku hariç neredeyse pulsuz; Almanya menşeli) ve deri sazan (yüzgeci hariç neredeyse pulsuz) bulunur. Koi sazanı ise 1820’lerde Japonya’nın Niigata bölgesinde ortaya çıkan evcilleştirilmiş bir süs balığı çeşididir, ancak ana türünün muhtemelen Doğu Asya sazanları olduğu tahmin edilmektedir.
Sazan Balığının Fiziksel Yapısı
Yabani sazan balığı, vücut uzunluğu vücut yüksekliğinin yaklaşık dört katı, etinin rengi kırmızı ve öne doğru çıkıntılı bir ağzı ile evcilleştirilmiş sazan balığı türlerinden daha incedir. Yeterli alan ve besin verilirse, çok büyük boyutlara ulaşabilirler. Ortalama büyüme hızları, evcilleştirilmiş sazanın büyüme hızının yaklaşık yarısıdır. Evcilleştirilmiş sazanların boylarına ve ağırlıklarına ulaşmazlar. Maksimum 40 kilogram ağırlığa ve 120 santimetre uzunluğa kadar büyüyebilirler.
Kaydedilen en yaşlı sazan balığı 38 yıl yaşamıştır. Kaydedilen en büyük sazan balığı, İngiliz balıkçı Colin Smith tarafından 2013 yılında Fransa’daki Etang La Saussaie balık avlağında yakalanmıştır ve 45,59 kilogram ağırlığındadır. Ortalama boyutları 40-80 cm, ortalama ağırlıkları ise 2-14 kg civarındadır.
Sazan Balığının Habitatı
Çoğu koşula toleranslı olmasına rağmen sazan balıkları, büyük yavaş veya durgun su kütlelerini ve yumuşak, bitkisel tortuları tercih eder. Beş veya daha fazla kişilik gruplar halinde yaşamayı tercih ederler. Doğal olarak ılıman iklimlerde, pH’ı 6,5-9,0 ve tuzluluk değeri ortalama %0,5 arası değişen, 3 ila 35 °C arasında değişen tatlı veya hafif acı sularda yaşarlar. Büyümeleri için ideal sıcaklık 23 ila 30 °C’dir. Yumurtlama için ortalama 17 ila 18 °C’lik suları tercih ederler. Buzun altında bir miktar serbest su kaldığı sürece, donmuş bir gölde kışı kolayca atlatırlar. Sazan balığı, yüzeydeki havayı yutarak çok düşük oksijen seviyelerine sahip sularda dahi yaşayabilir.
Sazan Balığı Nasıl Beslenir?
Sazan balığı hepçildir. Su bitkilerinden oluşan otçul bir beslenme düzenini tercih ederler. Ancak genelde suyun yüzeyinde yaşayan böcekler, kabuklular (zooplankton dahil), kerevitler ve bentik solucanlarını da yiyebilirler.
Sazan Balıklarının Üremesi
Tipik bir yetişkin dişi, tek bir yumurtlamada 300.000 yumurta bırakabilir. Dişiler tipik olarak ilkbaharda yumurtlasa da, artan su sıcaklıklarına ve yağışlara tepki olarak sazan bir mevsimde birden çok kez yumurtlayabilir.
Sazan Balığı ile Beslenen Canlılar
Tek bir sazan yılda bir milyondan fazla yumurta bırakabilir. Yumurtalar ve yavrular genellikle kültür ortamlarında bakteri, mantar ve çok sayıda küçük yırtıcı hayvanın kurbanı olur. Yumurtadan çıkmayı başarabilmiş sazanlar, turna balığı ve büyük ağızlı levrek gibi diğer balıklar ve bir dizi kuş (karabataklar, balıkçıllar ve kazlar) ve memeliler (su samuru gibi) tarafından avlanır.
Sazan Balığı Yetiştiriciliği
Sazan, 2015-2016 döneminde küresel ölçekte yaklaşık 4,67 milyon ton kadar tüketildi ve toplam küresel su ürünleri tüketiminin yaklaşık %7,4’ünü oluşturdu. Avrupa’da sazan, 2015-2016 yılları arasında toplam iç su ürünleri üretiminin (9,42 milyon ton) %1,8’ine (0,17 milyon ton) tekabül eder. Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinde yerelleştirilmiş üretimi ile Avrupa tatlı su kültür balıkçılığında önemli bir yetiştiricilik türüdür. Rusya Federasyonu (0,06 milyon ton) ve ardından Polonya (0,02 milyon ton), Çekya (0,02 milyon ton), Macaristan (0,01 milyon ton) ve Ukrayna (0,01 milyon ton) 2016 yılında Avrupa’daki sazan üretiminin yaklaşık %70’ini oluşturmuştur. Orta Avrupa ülkelerinde sazan balığı kültür ortamlarının ortalama üretkenliği 0,3 ile 1 ton arasında değişmektedir. Avrupa’da sazan üretimi, hacim açısından, 2009–2010 döneminde zirveye (0.18 milyon ton) ulaştı ve o zamandan beri düşüş göstermektedir. Sazan yetiştiriciliği, özellikle Orta Doğu Avrupa Bölgesi’nde (CEER) tatlı su kütlelerinin kirlenmesinin bir itici gücü olarak sıklıkla eleştirilir. Çevreciler ve sazan çiftçileri arasında, su kütlelerinin kirlenmesine ilişkin bazı tartışmalar olmuştur ve bu, balık yetiştiriciliği yasalarını çevreleyen politik düzeyde lobi faaliyetlerine dönüşmüştür.
Sazan Balığı Avcılığı
Tipik sazan balığı, su ürünleri yetiştiriciliğinde Çin sazanı ve gümüş sazanından sonra 3 numaralı balıktır. Sadece Çin’de üretilen sazan balığının yıllık tonajı, dünya çapında su ürünleri yetiştiricileri tarafından yetiştirilen alabalık ve somon gibi diğer tüm balıkların ağırlığını aşmaktadır. 2002 yılında çiftlikte yetiştirilen tüm tatlı su balıklarının %14’üne tekabül edecek şekilde, yılda yaklaşık üç milyon ton üretilmektedir. Çin, sazan üretiminin yaklaşık %70’ini yetiştiren açık ara en büyük ticari üreticidir. Sazan hem vahşi doğadan yakalanabilmesi hem de su ürünleri yetiştiriciliğinde çokça yetiştirildiği için dünyanın birçok yerinde tercih edilen bir besin maddesidir.
Batı Avrupa’da, sazan balıkları için küçük bir pazar olmasına rağmen, daha çok bir spor balığı olarak yetiştirilmektedir. Tipik sazan balığı, Avrupa’nın birçok yerinde olta balıkçıları arasında oldukça popülerdir. Sazan ayrıca mızrak, yay ve sinek balıkçıları arasında da popüler bir türdür.
Türkiye’de 40 cm altında sazan balığı avlamak yasaktır. Bu kurala uymadan tutulan sazan balıkları derhal suya geri bırakılmalıdır. Aksi şekilde hareket eden avcılara para cezası uygulanır. Ekolojik dengeyi tehdit eden İsrail Sazanında ise herhangi bir av kısıtlaması ya da yasağı bulunmamaktadır.
Sazan balığı avı yapmak istiyorsanız, ‘Sazan Balığı Avı Nasıl Yapılır: Teknikler ve İpuçları‘ makalemize göz atabilir, dünyada en yaygın kullanılan teknikleri ve ipuçlarını öğrenerek av tekniklerinizi geliştirebilirsiniz.
